دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم (World Economic Forum) وزىنە ارىپتەس ۇيىمدار مەن كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر مەن ساۋالنامالارعا سۇيەنە وتىرىپ، تەرەڭ زەرتتەۋلەر جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە الەم ەلدەرىنىڭ عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىن (The Global Competitiveness Index) شىعارىپ وتىرادى.
اتالعان زەرتتەۋلەر 2004 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بيىلعى رەيتينگ بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم ءار ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن سول مەملەكەت پەن ونىڭ ينستيتۋتتارىنىڭ ورتامەرزىمدىك دامۋداعى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتەتىن قابىلەتتىلىك رەتىندە انىقتايدى.
اتالمىش كورسەتكىشتەرى كۇشتى ەلدەردە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى وتە جوعارى بولادى. بۇل يندەكس ءار ەل ەكونوميكاسى مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن دامىتۋ جولىنداعى پروبلەمالار مەن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن تاپتىرماس تالداۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. وسى ارقىلى ەكووميكالىق پروگرەسسكە جەتۋ جولىنداعى ستراتەگيانى جاساۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فوۋم وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ەلدەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى كوپتەگەن فاكتورلار ارقىلى انىقتالادى. ەگەر مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى ءتيىمسىز بولىپ، ينفلياسيا جوعارى بولسا، وندا دامۋ تەجەلەدى. ال، زياتكەرلىك مەنشىك جاقسى قورعالىپ، سوت جۇيەسى ءتيىمدى جۇمىس ىستەسە، يندەكستىڭ جوعارى بولۋىنا پايداسىن تيگىزەدى. سونىمەن بىرگە ءبىلىم بەرۋ، جۇمىس كۇشىنىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ جانە جاڭا ءبىلىم مەن تەحنولوگيالاردىڭ قولجەتىمدى بولۋى دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن انىقتايتىن فاكتورلار ەكونوميكالىق جۇيەگە ءار ەلدە ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى ءار ءتۇرلى اسەر ەتەدى.
عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىن العاش رەت 2004 جىلى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كساۆە سالا-ي-مارتين جاساپ شىعاردى. بۇل يندەكستى جاساۋدا 114 اۋىسپالى كورسەتكىش پايدالانىلدى. ونىڭ ۇشتەن ەكىسى كومپانيا باسشىلارىنان الىنعان ساۋالنامالار بولسا، قالعانى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بولىپ كەلەدى. جالپى الساق، 12 باقىلاۋ كورسەتكىشى بار:
- ينستيتۋتتار ساپاسى.
- ينفراسترۋكتۋرا.
- ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق.
- دەنساۋلىق پەن باستاپقى ءبىلىم بەرۋ.
- جوعارى ءبىلىم بەرۋ جانە كاسىبي دايىنداۋ.
- تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ تيىمدىلىگى.
- ەڭبەك نارعىنىڭ تيىمدىلىگى.
- قارجى نارىعىنىڭ دامۋى.
- تەحنولوگيالىق دامۋ.
- ىشكى نارىق كولەمى.
- بيزنەستىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى.
- يننوۆاسيالار.
بۇل كورسەتكىشتەر تەوريالىق جانە ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جانە ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرى جەكە دارا ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قالىپتاستىرا المايدى. يندەكستى جاساۋ كەزىندە ەكسپەرتتەر ءار ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى ءار دەڭگەيدە ەكەنىن ەسكەرەدى. كەيبىر فاكتورلار سول ەلدىڭ سول ەلدىڭ ينستيتۋسيونالدىق جانە قۇرىلىمدىق سيپاتتامالارىنا، ياعني، باستاپقى جاعدايلار مەن دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى. زەرتتەۋشىلەر قازىرگى قۇبىلمالى زاماندا باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ولشەۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولۋ ءۇشىن يندەكستى ەسەپتەۋ ادىستەمەسىن ءاردايىم جەتىلدىرىپ وتىرادى.
وسى ادىستەمەنىڭ قالاي تۇزىلەتىندىگى تۋرالى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ جىل سايىنعى بايانداماسىندا جان-جاقتى ايتىلادى. رەيتينگكە كىرگەن ءاربىر ەلدىڭ جاعدايى بارلىق تۇرعىدان جاقسىلاپ تالدانىپ، قانداي مىقتى جاقتارى نەمەسە كەمشىلىكتەرى بار ەكەندىگى ايتىلادى. سونىمەن بىرگە ءار ءتۇرلى ينديكاتورلاردان تۇراتىن رەيتينگتەر كەستەلەرى ستاتيستيكالىق تاراۋدا كەلتىرىلەدى. باياندامادا ەلدەر مەن ايماقتاردى جەتكىلىكتى زەرتتەگەن تاقىرىپتىق تاراۋلار بار.
قازاقستان 2012 جىلدان بەرى وسى باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىسىندە قاتىسىپ كەلەدى. وسى باعىتتا ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن ءبىرشاما رەفورمالار ەلىمىزدە جاسالدى. ول وزگەرىستەردىڭ ماڭىزى وتە جوعارى جانە وسى باعىتتا مەملەكەت پەن ەكونوميكانى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ ستراتەگياسىن قالىپتاستىرۋدا سەپتىگىن تيگىزەدى.
رەيتينگتە ءار ەل ءوز ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى ورنالاستىرىلعان. قازاقستان وتپەلى 2 - كەزەڭنەن 3-كەزەڭگە، ياعني ونىمدىلىككە نەگىزدەلگەن ەلدەن يننوۆاسيالارعا باعىت العان ەل رەتىندە قاراستىرىلعان.
ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى بولىپ تابىلادى جانە ونىڭ تاراپىنان اتالعان يندەكس كورسەتكىشتەرىن دامىتۋ ءۇشىن ارنايى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 21.04.2015 جىلعى وتىرىسىنىڭ حاتتاماسىمەن بەكىتىلگەن جوسپارى جاسالعان.
سالالار بويىنشا جاۋاپتى رەتىندە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى، ينۆەستيسيالار مەن دامۋ مينيسترلىگى، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى، ادىلەت مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، ۇلتتىق قاۋىپسىزىدك كوميتەتى، مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى مەن ۇلتتىق بانك سياقتى مەملەكەتتىك ورگاندار تارتىلعان. وعان قوسا «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى بيزنەس پەن كاسىپكەرلەرگە ماسەلەلەر بويىنشا ۇدايى تۇردە اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتىپ وتىرادى.
بيىلعى جىلدىڭ جاڭا رەيتينگىسىندە 140 ەل قاتىستىرىلىپ، جاڭا بايانداما دايىندالدى.
العاشقى بەستىكتە اقش (يندەكسى - 86.5)، سينگاپۋر (83.5)، گەرمانيا (82.8)، شۆەيساريا (82.6) جانە جاپونيا (82.5) بولسا، افريكانىڭ چاد (35.5) ەلى ەڭ سوڭعى ورىندا تۇر. ءبىزدىڭ ەل 61.8 يندەكسىن يەلەنىپ، ءۇندىستان (62.0) مەن كولۋمبيانىڭ (61.6) ورتاسىندا 59-ورىندا ورنالاسقان. جوعارىدا اتالعان جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگانداردى قۇلاققاعىس ەتە وتىرىپ، كەلەر جىلدارى قازاقستاننىڭ كورسەتكىشى جاقسى دەڭگەيگە شىعادى دەگەن سەنىم ارتامىز.
دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكا فورۋمىنىع عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى جوعارىدا اتالعان 114 كورسەتكىشتىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە توقتالىپ وتپەكشىمىز.
ادام الەۋەتىنىڭ دامۋى رەيتينگىسىندە قازاقستان 0.800 يندەكسىمەن 58- ورىندا ورنالاسقان. كورشى ەلدەردەن 49- ورىنداعى رەسەي (0.816) عانا بىزدەن ىلگەرى تۇرسا، جۇڭگو (0.752) 86-شى، قىرعىزستان (0.672) 122 -، وزبەكستان (0.710) 105 جانە تۇركىمەنستان (0.706) 108 - ورىنداردا.
ادام جاسىنىڭ ۇزاقتىعى بويىنشا رەيتينگتە ءبىزدىڭ ەل 71.41 جىلمەن 155 - ورىندى مىسە تۇتقان. قىتايداعى ادامنىڭ ءومىرىنىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى 75.73 جىلمەن بىزدەن جوعارى 111ء-شى ورىندا بولسا، 70.68 جاسپەن تۇركىمەنستان عانا 160 - ورىندا تومەن تۇر.
حالىقتىڭ ءوسىمى بويىنشا رەيتينگتە ەلىمىزدىڭ جىلدىق ءوسىمى 1.1 % عانا قۇراپ، 107 - ورىندا عانا تۇرمىز. رەسەيدە ءوسىم (-0.1%) جوق بولىپ 183-ورىندا بولسا، وزبەستان (111-ورىن) مەن قىرعىزستاندا (113-ورىن) 1.1 پايىزدان جانە تۇركىمەندەردىڭ (103-ورىن) جىلدىق ءوسىمى 1.2 پايىز قۇراپ وتىر.
جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم كورسەتكىشىندە - 92 - ورىن، يننوۆاسيالار رەيتينگىندە 78 - ورىن، ينتەرنەتپەن قامتىلۋ - 81 - ورىن، ەلەكتروندىق ۇكىمەت دامۋى 28 - ورىن، ەكولوگيالىق تيىمدىلىك - 101 - ورىن بىرەۋدەن الدا نەمەسە بىرەۋدەن ارتتا دەگەن دەگەن سياقتى پوزيسيالار بار.
جىل وتكەن سايىن عالامدىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىنىڭ بۇل كورسەتكىشتەرى جاڭارىپ وتىرادى جانە سوعان بايلانىستى وعان قاتىسۋشى ەلدەر ناتيجەلەرگە قاراپ قورىتىندى شىعارادى. جالپى تىزىمدە 2015 جىلى 42 -ورىندا بولساق، 2016 جىلى 53ء-شى ورىنعا تۇستىك. ال 2017 جىلى 57-ورىندى قاناعات تۇتساق، بيىل ەلىمىز 59 -ورىندا.
سەرىكقازى كوكەناي ۇلى
